DNA afname bij veroordeelden: wat mag de officier van justitie bevelen - en wat kunt u doen?

Wanneer iemand is veroordeeld voor een strafbaar feit, kan dit juridische gevolgen hebben die verder gaan dan de opgelegde straf. Eén daarvan is het bevel tot afname van celmateriaal voor DNA-onderzoek én de opname van het DNA-profiel in de database. Maar wanneer mag dit eigenlijk, en wat zijn uw rechten?
 

Bevel op grond van artikel 2 lid 1 Wet DNA onderzoek bij veroordeelden

De officier van justitie mag op grond van artikel 2, eerste lid, van de Wet DNA onderzoek bij veroordeelden bevelen dat celmateriaal (bijvoorbeeld wangslijmvlies) wordt afgenomen om een DNA-profiel op te stellen. Dit mag als u bent veroordeeld voor een misdrijf waarvoor voorlopige hechtenis is toegestaan, en de veroordeling onherroepelijk is (dus niet meer aan te vechten bij de rechter). Dit betekent dat het bevel in principe kan worden gegeven na vrijwel elke veroordeling voor een ernstig misdrijf. De maatregel dient onder andere om (toekomstige) misdrijven op te sporen door DNA-profielen te vergelijken met sporen in de databank.

Verplicht mee te werken aan de DNA-afname

U bent verplicht om mee te werken aan de DNA-afname van het celmateriaal. Weigert u dit, dan kan zelfs een geweldsmiddel worden ingezet om het materiaal alsnog af te nemen. Er staat dus in feite geen rechtsmiddel open tegen het bevel of de DNA-afname zelf. U kunt hier geen bezwaar tegen maken of beroep tegen instellen. Pas na de DNA-afname kunt u een bezwaarschrift indienen tegen het verwerken van het DNA-profiel. In feite is dat bezwaar ertegen gericht dat het DNA-profiel wordt opgenomen in de database.

Welke bezwaren kunnen er zoal zijn tegen opname van een DNA-profiel in de database?

Als je niets te verbergen hebt, is er toch ook geen bezwaar dat de overheid beschikt over jouw DNA? Zo eenvoudig is dat niet. Het is nogal een inbreuk op je persoonlijke levenssfeer dat de overheid beschikt over jouw DNA-profiel voor justitieel gebruik. Zo wordt jouw DNA-profiel bij toekomstige strafzaken vergeleken met sporen op plaats delicten, en kan dit bij een match, aanleiding kan zijn voor een nieuw onderzoek of vervolging. Dit betekent dat als jouw DNA-profiel is opgenomen in de databank, je veel sneller in beeld komt als verdachte – zelfs als je onschuldig bent. Jouw DNA-profiel kan overigens zelfs internationaal beschikbaar worden gesteld.

Bezwaarmogelijkheid

Het is uw recht om bezwaar te maken tegen het verwerken van en de opname van uw DNA-profiel in de DNA-databank. Deze mogelijkheid is geregeld in artikel 7, tweede lid, van de wet. In het bezwaarschrift moet worden aangegeven om welke redenen men het niet eens is met het bepalen en verwerken van het DNA-profiel.

Formele verweren

Er kunnen formele verweren in het bezwaarschrift worden aangevoerd, zoals bijvoorbeeld het niet voldoen aan de formele eisen voor een bevel tot DNA-afname.

Denk hierbij bijvoorbeeld aan de omstandigheid dat de officier van justitie eigenlijk niet bevoegd was om het bevel te geven. Een bevel mag enkel worden afgegeven bij een veroordeling voor een strafbaar feit waarop volgens de wettelijke bepaling een strafbedreiging van vier jaren of meer is gesteld. Zo mag voor bijvoorbeeld een veroordeling voor overtreding van artikel 5a van de Wegenverkeerswet 1994 (het opzettelijk zodanig gedragen dat verkeersregels in ernstige mate worden geschonden, waardoor de kans op levensgevaar of gevaar voor zwaar lichamelijk letsel voor anderen bestaat), geen bevel tot afgifte van DNA worden gegeven door de officier van justitie, nu daar een gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren op staat.
Ook kan gedacht worden aan de formele eis dat sprake dient te zijn van een onherroepelijke strafbeschikking of veroordeling. Als bijvoorbeeld tegen een strafbeschikking (tijdig) verzet is ingesteld en het verzet nog niet is behandeld bij de rechter, dan is er nog geen sprake van een onherroepelijk opgelegde strafbeschikking, en bestaat er geen verplichting gehoor te geven aan het bevel van de officier van justitie.

Inhoudelijke verweren

Er kunnen ook inhoudelijke verweren worden aangevoerd tegen de verwerking en opname van uw DNA-profiel in de DNA databank. Het heeft echter – gelet op het strenge beoordelingskader - enkel zin om een inhoudelijk verweer te voeren als het redelijkerwijs aannemelijk is dat het bepalen en verwerken van het DNA-profiel, gelet op de aard van het misdrijf en/of de bijzondere omstandigheden waaronder het misdrijf is begaan, van geen betekenis zal kunnen zijn voor de voorkoming, opsporing, vervolging en berechting van (artikel 2, eerste lid, onder b, van de Wet). In dat geval kan door de rechter worden aangenomen dat sprake is van een uitzonderingssituatie.

Voorbeelden uit de rechtspraak zijn onder andere: het begaan van een eenmalig incident (geen recidivegevaar) onder invloed van bijzondere persoonlijke omstandigheden, zoals een echtscheiding en de daarbij spelende stress en financiële problemen. Ook kan de aard van een misdrijf, bijvoorbeeld een schulddelict in het verkeer, waarbij door een gemaakte fout in het verkeer, een ander overlijdt (artikel 6 van de Wegenverkeerswet 1994), tezamen met de omstandigheden dat diegene een first offender was en nadien niet meer in aanmerking is gekomen met politie en/of justitie, het onaannemelijk is dat een soortgelijk strafbaar feit nogmaals zal worden gepleegd en gevolgen die de persoon naar aanleiding van deze fout dagelijks ervaart, maken dat de rechter tot het oordeel komt dat het bepalen en verwerken van een DNA-profiel geen toegevoegde waarde heeft. Tevens kan een specifiek feit, gelet op de aard daarvan, maken dat opsporing door DNA onderzoek geen rol van betekenis kan hebben bij de opsporing van dergelijke feiten.

In de wet wordt overigens geen onderscheid gemaakt tussen meerderjarigen en minderjarigen, maar het zijn van minderjarige ten tijde van het plegen van het misdrijf, wordt door de rechter wel vaker aangemerkt als bijzondere omstandigheid waaronder het misdrijf is gepleegd, vooral als het daarbij gaat om een misdrijf dat van een relatief geringe ernst is, en het recidivegevaar zeer beperkt lijkt te zijn. Ook kan ik bepaalde gevallen de duur van de taakstraf (< 40 uur) als bezwaargrond worden aangevoerd, aangezien het Openbaar Ministerie in dergelijke gevallen in de regel een DNA-afname achterwege laat.
 

Conclusie

Hoewel u verplicht bent mee te werken aan de DNA-afname zelf, betekent dit niet dat u geen mogelijkheden heeft om uw rechten te beschermen. Heeft u een bevel ontvangen van de officier van justitie? Neem direct contact met ons op. Het bezwaar moet namelijk binnen 14 dagen nadat celmateriaal is afgenomen worden ingediend en kan in sommige gevallen slagen. Wij zullen samen met u bekijken of bezwaar maken zinvol is, en begeleiden u bij het opstellen en indienen van het bezwaar, en de raadkamer (zitting bij de rechtbank) waarin het bezwaarschrift wordt behandeld door een rechter bijwonen. Als de rechter het eens is met het bezwaar, dan wordt het DNA materiaal vernietigd, en komt uw DNA-profiel dus niet in de databank.

Voor deze procedure wordt – afhankelijk van uw inkomen – gesubsidieerde rechtsbijstand verleend door de Raad voor Rechtsbijstand (toevoeging). U betaalt in dat geval enkel een eigen bijdrage aan de advocaat.